Laktaza – za co odpowiada?

W ostatnim czasie coraz więcej mówi się o laktozie i laktazie – choć brzmią podobnie, są to dwa różne związki, których działanie jest jednak blisko ze sobą powiązane. Bez laktazy nie możemy skutecznie trawić laktozy, co skutkuje uciążliwymi dolegliwościami ze strony układu pokarmowego. Jaką rolę w trawieniu laktozy odgrywa laktaza i co można zrobić, żeby złagodzić objawy nietolerancji cukru mlecznego?

Laktaza – działanie enzymu

Laktaza (β-D-galaktozydaza) to enzym niezbędny do trawienia laktozy, czyli cukru mlecznego znajdującego się we wszystkich produktach wytwarzanych z mleka. Enzym ten katalizuje hydrolizę disacharydu laktozy, czyli rozkłada ją na dwa cukry proste: glukozę i galaktozę. Rozkład laktozy sprawia, że organizm może przyswoić i wykorzystać te substancje. Niestety nie każdy organizm wytwarza laktazę w wystarczającym stopniu, co utrudnia trawienie laktozy i prowadzi do uciążliwych dolegliwości pokarmowych.

Produkcja laktazy w organizmie człowieka

Laktaza jest wytwarzana nie tylko przez człowieka, lecz również przez zwierzęta (głównie ssaki), grzyby, drożdże i bakterie. Skupmy się jednak na produkcji laktazy w ludzkim organizmie, do której dochodzi w nabłonku jelita cienkiego.

Wytwarzanie laktazy w wystarczających ilościach nie zawsze jest możliwe – szacunkowo aż 10% dorosłych Europejczyków ma problem z trawieniem laktozy. Decyduje o tym przede wszystkim genetyka, choć niedobór laktozy może być również nabyty. Według badaczy zdolność trawienia laktozy u osób dorosłych upowszechniła się dopiero wtedy, gdy człowiek zaczął hodować bydło i wytwarzać przetwory z jego mleka. Badanie DNA ze szczątków ludzkich pochodzących z okresu neolitu (5480–5000 r. p.n.e.) wykazało, że nasi przodkowie nie trawili laktozy.

Zdolność trawienia cukru mlecznego jest związana z formą genu dominującego – szacuje się, że taka mutacja powstała 20 tysięcy lat temu i zaczęła rozprzestrzeniać się w Europie. Gen ten występuje też w niektórych populacjach Afryki i Bliskiego Wschodu, a najlepsze trawienie laktozy występuje u osób z Europy Północnej. Evershed i in. (2022) wykazali natomiast, że populacyjne nabycie tolerancji laktozy u Europejczyków wiązało się z okresami epidemii i głodu – osoby, które tolerowały laktozę miały bowiem większe szanse przeżycia niż te zdane jedynie na niepewne zbiory sezonowe.

Przyczyny niedoboru laktazy

Niedobór laktazy może być zarówno wrodzony, jak i nabyty. Wraz z wiekiem spada też zdolność trawienia laktozy, dlatego najlepiej trawią ją niemowlęta. Jednak również w ich przypadku może występować niedobór tego enzymu – w takiej sytuacji mogą występować bolesne kolki. Z wiekiem zdolność trawienia laktozy spada do ok. 1/10 wartości początkowej.

Niedobór laktazy:

• wrodzony (alaktazja) – wyróżnia się całkowitym brakiem laktazy w organizmie i wynika z predyspozycji genetycznych,
• wtórny (nabyty) – wynika z chorób, podczas których dochodzi do uszkodzenia nabłonka i kosmków jelitowych, gdzie produkowana jest laktaza; wtórny niedobór laktazy może też być skutkiem stosowania niektórych leków (np. antybiotyków),
• pierwotny (hipolaktazja) – najczęstszy typ niedoboru laktazy (może dotyczyć nawet 37% Polaków), który wiąże się z fizjologicznym spadkiem aktywności enzymu i predyspozycjami genetycznymi.

Laktaza a nietolerancja laktozy

Laktaza jest enzymem niezbędnym do trawienia cukru mlecznego, a jeśli mamy do czynienia z jej niedoborem lub brakiem, rozkład laktozy jest utrudniony lub niemożliwy. W takiej sytuacji występuje nietolerancja laktozy, która polega na gromadzeniu się cukru mlecznego w jelicie i jego fermentacji przez bakterie z wytworzeniem kwasu mlekowego, wodoru i dwutlenku węgla. W ten sposób pojawiają się gazy, które zaburzają pracę układu pokarmowego i prowadzą do uciążliwych dolegliwości, takich jak dyskomfort w jamie brzusznej, ból brzucha, wzdęcia, wiatry czy biegunka.

Nietolerancja laktozy a alergia pokarmowa

Bardzo często nietolerancja laktozy jest utożsamiana z alergią pokarmową na mleko – są to jednak dwa odmienne terminy, które należy rozgraniczyć:

• nietolerancja laktozy – kliniczne objawy występujące po spożyciu laktozy, które wynikają z braku możliwości jej strawienia i wchłonięcia, a więc z niedoboru lub braku enzymu laktazy,
• alergia pokarmowa – stan chorobowy, w którym dolegliwości wynikają z mechanizmów immunologicznych. Kiedy alergen dostaje się do przewodu pokarmowego, organizm zaczyna wytwarzać przeciwciała w celu jego unieszkodliwienia i usunięcia z organizmu.

Czy można uzupełnić niedobór laktazy?

Osoby, które cierpią na nietolerancję laktozy, wcale nie muszą rezygnować z ulubionych potraw mlecznych, gdyż mogą przyjmować laktazę doustnie. Najpopularniejsza jest laktaza w tabletkach, np. Lactaza Tabs – jest to suplement diety zawierający 4500 FCC laktazy w 2 tabletkach, który wspiera rozkład laktozy przy nietolerancji. Enzym zawarty w preparacie wyróżnia się wysoką aktywnością w niskim pH, dzięki czemu uczestniczy w efektywnym rozkładzie laktozy w kwaśnym środowisku żołądka.

Źródła:

1. Trawienie mleka przez dorosłych jest niezwykła [sic!] zdolnością Europejczyków, http://www.biotechnolog.pl/trawienie-mleka-przez-doroslych-jest-niezwykla-zdolnoscia-europejczykow# [dostęp: 19.07.2023 r.].
2. Michalak N., Enterosgel – skład, właściwości, zastosowanie, dawkowanie, przeciwwskazania, zamiennik, https://wylecz.to/na-zoladek-i-jelita/enterosgel/ [dostęp: 19.07.2023 r.].
3. Laktaza (opis profesjonalny), https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=1052 [dostęp: 19.07.2023 r.].
4. Pietroń M., Nietolerancja laktozy – objawy. Działanie preparatów z laktazą, https://www.doz.pl/czytelnia/a16238-Nietolerancja_laktozy__objawy._Dzialanie_preparatow_z_laktaza [dostęp: 19.07.2023 r.].
5. Jak wyewoluowała tolerancja laktozy?, https://przystaneknauka.us.edu.pl/artykul/jak-wyewoluowala-tolerancja-laktozy [dostęp: 19.07.2023 r.].
6. Evershed R.P., Davey Smith G., Roffet-Salque M. i in., Dairying, diseases and the evolution of lactase persistence in Europe, Nature 2022.
7. Badania wykazały występowanie nietolerancji laktozy u pierwotnych mieszkańców Europy, https://cordis.europa.eu/article/id/27214-research-identifies-lactose-intolerance-among-early-europeans/pl [dostęp: 19.07.2023 r.].
8. Nietolerancja laktozy, https://www.jagiellonskiecentruminnowacji.pl/wp-content/uploads/2019/01/nietolerancja_laktozy_broszura_f.pdf [dostęp: 19.07.2023 r.].